Bài 3: Giữ gìn kho báu sử thi

Những người con tâm huyết của buôn làng

Lớn lên trong những bài hát ru của mẹ, khi biết chạy, biết nhảy thì lại theo chân cha tham gia các lễ hội của làng, trong tiếng cồng chiêng, nhịp múa xoang và men rượu cần, đồng bào Gia Rai nơi anh sinh sống cùng nhau quây quần bên bếp lửa để nghe kể khan. Hình ảnh đó đọng mãi trong tấm trí chàng trai trẻ Nay Chương, ở xã Ia Rmok, huyện Krông Pa, tỉnh Gia Lai để anh càng thêm yêu văn hóa dân tộc mình, trong đó có sử thi.

Nay Chương bảo, những bài khan cổ của người Gia Rai nơi anh sinh ra và lớn lên đều hướng con người đến điều thiện, điều tốt, răn dạy con người phải sống tốt, hướng đến cuộc sống tươi đẹp hơn. Dù mình không thể nối bước cha ông hát kể sử thi được, nhưng mình có thể sưu tầm để gìn giữ cho mai sau.

“Mình sưu tầm là vì thấy ở làng nghệ nhân không còn diễn xướng sử thi như trước, người biết hát sử thi cũng về với ông bà gần hết, sợ những bài khan cổ của người Gia Rai sẽ dần đi vào quên lãng. Để con cái, người thân trong gia đình và những người yêu thích văn hóa Gia Rai, muốn tìm hiểu về vùng đất này và biết đến sử thi thì chỉ còn cách sưu tầm, ghi chép lại.

Từ ý nghĩ đó, Nay Chương dành nhiều thời gian sưu tầm và ghi chép lại các bài khan cổ của dân tộc để lưu giữ. Anh đã tìm đến những người biết hát, kể khan để thu âm. Cho đến mấy năm gần đây, anh mới bắt đầu ghi chép các bài khan cổ. Để có những bản ghi chép chuẩn xác, anh đã dựa vào từ điển tiếng Gia Rai để dịch thuật. Đến nay, anh đã ghi chép lại được khoảng 8-9 bài khan của người Gia Rai trong vùng.

Cùng chung nỗi niềm như Nay Chương, nhiều năm qua, nghệ nhân Thị Mai (sinh năm 1975), ở bon Bu Prăng, xã Đắk N’drung, huyện Đắk Song, tỉnh Đắk Nông dành cả tuổi trẻ để nghe và chép lại các bản sử thi bằng tiếng M’nông và tiếng Việt với tất cả tâm huyết của mình. Cũng chính nhờ việc dịch, ghi chép, nghệ nhân Thị Mai thuộc hàng trăm câu văn vần, những bài sử thi của dân tộc mình. Chị được ví như cây sử thi sống trên cao nguyên M’nông ở Đắk Nông.

Nói đến bảo tồn sử thi, nhà nghiên cứu văn hóa Linh Nga Niê Kđăm khẳng định: Không có cách gì để bảo tồn được sử thi bởi vì đó là áng văn chương truyền miệng bằng hình thức hát kể không chỉ bằng văn vần mà còn bằng lối hát, hát để kể. Trong cộng đồng sử thi gần như đã không còn tồn tại, những gì còn lại bây giờ là sưu tầm, in sách, làm thành phim, truyền dạy cho thế hệ trẻ. Hoặc gìn giữ bằng việc số hóa toàn bộ băng ghi âm đã sưu tầm được, đưa lên mạng internet, đưa lên đài và làm truyện tranh song ngữ thì thế hệ trẻ các dân tộc Tây Nguyên vẫn có thể đọc được.

Có thể thấy rằng, việc sưu tầm sử thi của các buôn làng là việc làm thiết thực, góp công lớn trong việc gìn giữ giá trị văn hóa vô giá này.

Nỗ lực bảo tồn vốn quý

Thực tế, hiện nay, nghệ nhân hát kể sử thi còn rất ít và hầu hết tuổi đã cao, trí nhớ không còn minh mẫn nên việc hát kể cũng như truyền dạy đều rất khó. Mặc dù vậy, nhiều địa phương trên địa bàn Tây Nguyên vẫn nỗ lực bảo tồn giá trị văn hóa vô giá này.

Theo ông Y Mang, Phó Trưởng phòng Văn hóa huyện Cư M’gar: Trên trên địa bàn Cư M’gar còn 5-6 người biết kể sử thi. Tuy nhiên, bây giờ sử thi không còn được hát kể trong cộng đồng như ngày xưa nữa. Nghệ nhân biết hát kể cũng không còn nhiều, nên những năm qua, ngành văn hóa đã tổ chức các lớp truyền dạy sử thi, tổ chức diễn xướng sử thi trong những ngày lễ hội văn hóa truyền thống các dân tộc.

Các nhà nghiên cứu đã khẳng định, bảo tồn và phát huy văn hóa sử thi thật sự rất khó, bởi cùng một cốt truyện nhưng mỗi nghệ nhân hát kể sử thi sẽ có cách hát của riêng mình, vần điệu khác nhau.

Bằng việc thường xuyên hát kể sử thi cho con cháu trong gia đình nghe, nghệ nhân Ksor Oi (101 tuổi) ở buôn Nông Siu, xã Ia Rmok, huyện Krông Pa, tỉnh Gia Lai đã nuôi dưỡng tình yêu văn hóa truyền thống dân tộc cho thế hệ con cháu. Anh Nay Siu - cháu nghệ nhân Ksor Oi bảo: Ngày nhỏ, tôi thường được nghe ông hát kể sử thi. Bây giờ ông đã lớn tuổi không thể hát kể được nhiều như trước nhưng những ngày con cháu quây quần muốn nghe, ông vẫn hát được một số đoạn.

Thạc sĩ Nguyễn Quang Tuệ, Trưởng phòng quản lý Văn hóa, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Gia Lai cho biết: Để bảo tồn sử thi, chỉ có thể ghi âm, ghi chép lại thành sách, làm thành truyện tranh, làm thành phim,… Tuy nhiên, việc in thành sách, truyện tranh thì cũng yêu cầu người nghiên cứu phải đầu tư rất nhiều thời gian và kinh phí. Ngoài ra, cần chú trọng phát hiện, phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú để các nghệ nhân được hỗ trợ về mặt tinh thần, từ đó có thêm đam mê để tiếp tục với văn hóa sử thi.

Lê Hoàng